Fundamentalną sprawą przy rozpoznawaniu przez sądy spraw frankowych jest status powoda jako konsumenta. Opierając się na zapisach art. 3 unijnej Dyrektywy 93/13 oraz art. 385 Kodeksu Cywilnego, to właśnie konsumentowi należy się ochrona przed nieuczciwymi warunkami w umowach.
Postanowienia umowy nie są wiążące dla konsumenta, jeżeli ich treść nie była indywidualnie z nim uzgodniona, rażąco narusza prawa konsumenta, jest sprzeczna z dobrymi obyczajami, a także nie odnosi się do głównych świadczeń stron. Tak więc kluczowe dla powodzenia sprawy sądowej jest nie tylko udowodnienie, że w umowie występują klauzule abuzywne, ale także wykazanie, że kredytobiorca posiada status konsumenta.
Definicja konsumenta
Definicja legalna „konsumenta” zawarta jest w art. 22 Kodeksu Cywilnego i brzmi ona następująco: „za konsumenta uważa się osobę fizyczną dokonującą z przedsiębiorcą czynności prawnej niezwiązanej bezpośrednio z jej działalnością gospodarczą lub zawodową„.
Dopuszczalny pośredni związek z działalnością gospodarczą
Interpretując ten zapis należy zauważyć, że aby odmówić przyznania statusu konsumenta, związek pomiędzy czynnością prawną (w tym przypadku jest to podpisanie umowy kredytowej) a działalnością gospodarczą lub zawodową musi mieć charakter bezpośredni. Jednocześnie, istnienie związku pośredniego nie wyłącza możliwości uznania kredytobiorcy za konsumenta.
Tak więc do zaliczenia osoby fizycznej do grupy konsumentów nie jest konieczne aby nie prowadził on żadnej działalności gospodarczej lub zawodowej. Warunkiem sine qua non jest natomiast, aby czynność prawna nie dotyczyła bezpośrednio prowadzonej przez niego działalności profesjonalnej.
Status konsumenta można zatem przyznać zarówno osobie fizycznej, która dokonuje czynności prawnej bez związku z prowadzoną działalnością profesjonalną, jak i czynności związanej z tą działalnością tylko pośrednio.
Konsumentem może być przedsiębiorca
Przesłanka bezpośredniości oznacza, że konsumentem może być przedsiębiorca dokonujący czynności prawnej pośrednio związanej z prowadzoną przez niego działalnością gospodarczą.
Nawet zamieszczenie w dokumentacji kredytowej danych firmy nie pozbawia szans na uzyskanie statusu konsumenta, zwłaszcza gdy wzór umowy kredytowej jest identyczny z tymi, które zawierały osoby fizyczne nieprowadzące działalności gospodarczej.
Taka argumentacja znalazła się w treści apelacji do sprawy o sygn. akt 7/AGa/799/20, która toczy się przed Sądem Apelacyjnym w Warszawie. Małżonkowie, którzy nabyli nieruchomość w ramach spółki w celu jej wynajmowania, próbują wykazać że kontrahent przedstawiający się jako przedsiębiorca nie może być automatycznie pozbawiony statusu konsumenta.
W sprawę włączył się Rzecznik Praw Obywatelskich opowiadając się po stronie kredytobiorców. Sprawa nie znalazła jeszcze swojego finału – niewykluczone, że sąd poczeka z wyrokiem do uzyskania wykładni funkcjonalnej pojęcia konsumenta w zapowiadanej uchwale Sądu Najwyższego. sygn. akt VII Aga 799/20. sygn. akt VII Aga 799/20. sygn. akt VII Aga 799/20.
Konsumentem jest osoba zawierająca umowę w podwójnym charakterze
Do wykładni przepisów określających status konsumenta często stosowane są zapisy preambuły do unijnej Dyrektywy 2011/83/UE w sprawie praw konsumentów. Zgodnie z jej treścią, w przypadku gdy umowa zawierana jest w podwójnym charakterze tj. częściowo w związku z działalnością handlową danej osoby, częściowo zaś bez związku z tą działalnością, lecz cel handlowy nie jest dominujący w umowie, to taka osoba powinna zostać uznana za konsumenta. Doprowadziło to do rozszerzenia definicji konsumenta zawartej w art. 22 K.C. o osoby fizyczne, które dokonują czynności prawnej w związku z prowadzoną działalnością gospodarczą (zawodową) i równocześnie działają w celu niezwiązanym z tą działalnością. Ponadto, jak wielokrotnie wskazywał TSUE w swoich orzeczeniach, ta sama osoba może w ramach niektórych czynności występować jako konsument, a w innych zaś jako przedsiębiorca.
Badanie okoliczności i celu zawarcia umowy
Dla uznania kredytobiorcy za konsumenta – poza wykładnią przepisów – istotny jest także kontekst, a przede wszystkim cel zawarcia umowy kredytowej. Sąd wnikliwie bada okoliczności związane z zawarciem umowy kredytowej, a przede wszystkim ustala czy miała ona charakter konsumencki. Sądy zasadniczo nie mają wątpliwości, że konsumentem jest kredytobiorca, który zaciągnął kredyt w celu zaspokojenia mieszkaniowych potrzeb własnych lub najbliższych osób. Tak więc osoba fizyczna, która w dokumentacji kredytowej zadeklarowała, iż kredyt ma służyć sfinansowaniu zakupu mieszkania lub domu na potrzeby własne lub rodziny, jest bez wątpliwości konsumentem. O przynależności do grupy konsumentów decyduje także słabsza pozycja kontraktowa w stosunku do profesjonalisty, czyli banku.
Kto ma status konsumenta – przykłady z orzecznictwa
W orzecznictwie TSUE, Sądu Najwyższego i sądów powszechnych można znaleźć wiele przykładów dotyczących interpretacji definicji konsumenta. Oto kilka z nich:
- konsumentem jest osoba fizyczna nie prowadząca działalności gospodarczej lub zawodowej (emeryt, rencista, bezrobotny) lub zatrudniona, jeśli pozostaje to bez związku z dokonaną czynnością prawną (zaciągnięciem kredytu),
- Dyrektywa 93/13 dopuszcza uznanie za konsumenta nawet adwokata, który zaciągnął kredyt bez związku z działalnością zawodową,
- na podstawie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 14 lutego 2013 r. sygn. akt II CSK 351/12), za działalność gospodarczą można uznać wynajem co najmniej trzech lokali (najem prowadzony w sposób zorganizowany i na szeroką skalę), podejmowanie czynności związanych z gospodarowaniem nieruchomościami i czerpanie z tego pożytków. W takiej sytuacji sąd może odmówić statusu konsumenta, tak jak było to w wyroku Sądu Okręgowego w Warszawie z 29.09.2015 r. w sprawie sygn. akt XXV C 1621/14, jak również w wyroku II C 355/18 w sprawie dotyczącej zakupu ze środków pochodzących z kredytu kamienicy z zamiarem wynajmu lokali.
- konsumentem będzie osoba prowadząca działalność w przedmiocie najmu lokali, jeśli zakup nieruchomości ze środków z kredytu nie miał bezpośredniego związku z tą działalnością (wyrok Sądu Okręgowego w Łodzi z dnia 17.07.2018 r., sygn. akt II C 1417/16).
Status konsumenta kluczowy dla powodzenia sprawy
Dokonanie przez sąd oczekiwanej przez kredytobiorcę kontroli dokumentacji kredytowej pod kątem występowania w niej klauzul abuzywnych jest warunkowane przyznaniem mu statusu konsumenta. Art. 385 Kodeksu Cywilnego odnosi się do niedozwolonych postanowień zawartych w umowach konsumenckich. Uznanie strony powodowej za konsumenta przesądza także o objęciu go ochroną przewidzianą w Dyrektywie 93/13. Z tego względu dla końcowego sukcesu – poza analizą dokumentacji kredytowej pod kątem wad prawnych – niezbędne jest obronienie przed sądem statusu konsumenta.
